معماري

1
پروفسور شيرازي تئوريسين بزرگ مرمت سازه هاي سنتي جهان جاودانه شد
مهرداد حجازي
دانشيار سازه هاي سنتي، هسته سازه هاي سنتي، گروه عمران، دانشكده فني و مهندسي، دانشگاه اصفهان، اصفهان
خلاصه
پروفسور باقر آيت الله زاده شيرازي يكي از بزرگترين دانشمندان علم مرمت سازه هاي سنتي و معماري و شهرسازي
ايران در طي چند قرن اخير مي باشند
 
. ايشان يكي از مشهورترين تئوريسين هاي مرمت سازه هاي سنتي جهان در دوران معاصر
هستند كه نظريه هاي ايشان در معتبرترين مجامع علمي و دانشگاهي جه ان مورد نقد و بررسي قرار گرفته است
 
. ايشان به عنوان
پدر علم مرمت در ايران و بيانگذار مكتب شيرازي در دهه
 
1340 ، حامي تاسيس اولين رشته دانشگاهي مرمت در ايران، يكي از
موسسان سازمان ميراث فرهنگي كشور، مرمتگر و حافظ تعداد غير قابل شمارشي از مهم ترين بناهاي تاريخي و سنتي ايران، و
تئوريسين مكتب شيرازي
 
– حجازي – و افي در سال 1386 با نقشي كليدي در طراحي رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي
سنتي، به عنوان مرجع اصلي اين مكتب كه در آن براي اولين بار علم مرمت با علم سازه در حوزه بناهاي سنتي تركيب شده اند،
شناخته مي شوند
 
.
اين گزارش سير تحول تاريخي تاثير گذاري انديشه ها و نظريه هاي زنده ياد دكتر شيرازي در حوزه مرمت سازه هاي
سنتي و ايجاد يك مكتب جديد در اين زمينه كه به عنوان يك رنسانس در علم مرمت در جهان تلقي مي شود را ارائه مي كند
 
.
-1
 
مقدمه
پروفسور دكتر باقر آيت الله زاده شيرازي حلقه متكامل كننده زنجير پيوسته معماري و شهرس ازي سنتي ايران و تئوريسين
بزرگ مرمت سازه هاي سنتي در جهان مي باشند
 
. پس از گذشت حدود چهار قرن، دكتر شيرازي تنها دانشمند معماري ايران
هستند كه مي توان نام ايشان را در كنار معماران بزرگي چون استاد علي اكبر اصفهاني و استاد حسين بناي اصفهاني قرار داد و به
تبيين انديشه هاي جهاني ايشان به ويژه در قلمرو مرمت سازه هاي سنتي پرداخت
 
.
اين نخستين گزارشي است كه از ديدگاه سازه اي به بيان تاثير گذاري انديشه ها و نظريه هاي زنده ياد دكتر شيرازي در
حوزه سازه هاي سنتي، به ويژه مرمت و مقاوم سازي بناهاي تاريخي، و ايجاد مكتبي جد يد در اين زمينه مي پردازد
 
. اين موضوعي
است كه در طي
 
18 سال گذشته به صورت جدي توسط دكتر شيرازي ،پدر مرمت ايران، و تعداد معدودي از شاگردان و
همكارانشان پيگيري شده و مورد بحث و مطالعه دقيق قرار گرفته است و خوشبختانه در حدود يك ماه قبل از جاودانه شدن
ايشان با تك ميل برنامه و سرفصل دروس رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي، كه استاد در طراحي آن نق شي محوري و
كليدي داشتند و بررسي و تاييد علمي نهايي آن توسط ايشان انجام گرفت، و با تاسيس اين رشته در هسته سازه هاي سنتي،
دانشكده عمران، دانشكده فني و مهندسي، دانشگاه اصف هان به نتيجه رسيده است
 
. با تاسيس اين رشته و مكتب جديد و گسترش
2
آن در آينده، علم مرمت سازه هاي سنتي در ايران و جهان به افق هاي تازه اي خواهد رسيد كه هدف آن حفظ و پاسداري از
ميراث فرهنگي بشري خواهد بود، هدفي كه دكتر شيرازي عمر پربار خود را صرف نيل به آن نمودند
 
.
عليرغم وجود صدها نفر متخصص به عنوان شاگرد ايشان در زمينه هاي معماري و شهرسازي، در طول عمر پر بركت
استاد تنها يك نفر از متخصصان سازه علاقه و توانايي آن را يافت كه به صورت جدي و هدفمند در حلقه شاگردان نزديك ايشان
قرار گيرد و با راهنمايي ها و فرصت ارزشمندي كه استاد براي وي فراهم نمودند علم سازه را به صورتي كه استاد مايل بودند
وارد مبحث مرمت بناهاي سنتي كند
 
. شايد بدين دليل است كه تاثير تفكرات ايشان بر مبحث مرمت "سازه اي " بناهاي سنتي آن
چنان كه شايسته است مورد نقد و بررسي قرار نگرفته است
 
. بدين جهت لازم است در آينده نيز گزارش هايي در مورد نقش
كليدي و محوري ايشان در ارائه نظريه هاي جهاني در حوزه مرمت سازه اي سازه هاي سنتي و خدمات ايشان به ايران و جهان در
اين زمينه تهيه گردد
 
.
هدف از ارائه اين گزارش، بيان سير تحول تاريخي مرمت سازه هاي سنتي در ايران در دوران معاصر است كه با
محوريت استاد با مكتب شيرازي در علم مرمت سازه هاي سنتي در دهه
 
1340 شمسي شروع مي شود و پس از گذر از مكتب
حجازي
 
– وافي در فاصله زماني سال هاي 1377 تا 1385 ، در سال 1386 به مكتب شيرازي – حجازي - وافي ختم مي گردد،
مكتب جديدي كه يك رنسانس علمي و شروع د وره نويني در تاريخ مرمت بناهاي سنتي و تاريخي ايران و جهان است
 
. مكتب
اخير ثمره يك عمر تلاش استاد مي باشد كه شروع آن حدود يك ماه قبل از جاودانه شدن ايشان است
 
. شاگردان مرمتگر وي
وظيفه دارند اين مكتب را ادامه داده تا اين كه در زماني ديگر توسط اساتيدي ديگر بر ح سب علم روز و نياز زمان تكميل تر گردد
 
.
تاكيد اين گزارش بر اهميت بخش مرمت سازه اي، با تاكيد بر كلمه
 
"سازه"، به عنوان يكي از پربارترين و مهم ترين خدمات دكتر
شيرازي به دانش بشري است
 
. بي گمان اهميت اين بخش از زندگي علمي دكتر شيرازي اگر بيشتر از بخش معماري و شهر سازي
آن نباشد از آن كمتر نيست
 
.
-2
 
روز پرواز استاد به سوي جاودانگي
در عصر روز يكشنبه
 
28 مرداد 1386 شاگرد استاد در اصفهان موفق شده بود پس از چند ماه كه از درد دست خود رنج
مي برد براي معاينه به نزد پزشكي در نزديكي پل سي و سه پل رود
 
. وي مسير بين پل خواجو و سي و سه پل را پياده پيمود و در
اين هنگام شوري عجيب در دل داشت
 
. پس از معاينه، در درون خود شوري ديگر احساس كرد و تصميم گرفت به جاي استفاده
از مسير معمول براي رسيدن به منزل از مسير چهارباغ به ميدان نقش جهان و سپس به منزل رود
 
. در نقش جهان توقفي نيم ساعته
داشت و سپس سوار اتوبوس واحد شد
 
. در سراسر مسيري كه پيموده بود اثر دست و فكر دكتر شيرازي هويدا بود و حفظ اين
دريافت كرد كه
 
SMS ميراث و جهاني شدن آنها به همت ايشان صورت گرفته بود . در اين هنگام كه ساعت دقيقا 22:43 بود يك
هاي
 
SMS پيغام آن چنين بود : "سلام، فوت نابهنگام استاد گرامي دكتر شيرازي را به شما تسليت عرض مي كنم ...". بلافاصله
ديگري با همين مضمون دريافت شد
 
. خبر باورنكردني بود . حال شاگرد در مي يافت كه در مسير بين پل خواجو، سي و سه پل،
چهار باغ و سپس ميدان نقش جهان، آن احساس شور، ياد استاد دكتر شيرازي بو د
 
. استاد د ر ساعت 19:15 ، يعني همان زماني كه
شاگرد مسير بين پل خواجو و سي و سه پل را براي رسيدن به مطب پزشك به صورت پياده مي پيمود و در خيال خود به
3
سازندگان، نيكوكاران و مرمتگراني فكر مي كرد كه اين ميراث را بر جاي گذاشتند و البته اجر آنان را خدا از بين نخواهد برد،
جاودانه شده بود
 
.
عصر آن روز مجموعه هنرپژوهي نقش جهان فرهنگستان هنر در تهران ميزبان جمعي از فرهيختگان، علاق ه مند ان و
دانشجويان رشته هاي مرمت ، معماري و شهرسازي بود كه به بهانه ديدار و بزرگداشت دكتر شيرازي گرد هم آمده بودند
 
. پس از
انجام چند سخنراني توسط فرهيختگ ان هنر ايران در مورد شخصيت استاد، ايشان بر روي صحنه آمدند و با قرائت آيه
 
115 سوره
هود
 
"واصبر فان الله لايضيع اجرالمحسنين" گفتند: "در كودكي از پدرم پرسيدم بايد چه كاره شوم؟ گفت "هر كاري كه خد ا را
راضي كند
 
". من هم ديدم كاري بهتر از تعمير مسجد و امامزاده نيست و سعي كردم اين كار را به نحو احسن انجام دهم. نسل ما
وجدان كاري خاصي داشت
 
. وجدان كاري بهترين سرمايه است...". اين آخرين جملاتي بود كه حاضران در جلسه از زبان استاد
شنيدند
 
. استاد لحظاتي بعد و هنگامي كه ديگر حاضران در نشست درباره خاطرات و علاقه خود به ايشان صحبت مي كردند ، به
جهان باقي در جوار ساير محسنين شتافتند و جاودانه شدند
 
(شكل 1). جاودانه شدن ايشان نيز همانند زندگي اين جهاني ايشان به
گونه اي متمايز از ديگران بود كه هرگز از يادها نخواهد رفت
 
.
شكل
 
1- دكتر شيرازي دقايقي قبل از جاودانه شدن در مركز هنرپژوهي نقش جهان فرهنگستان هنر، از راست دكتر مختاري (مدير
پروژه نجات بخشي ميراث فرهنگي بم
 
)، مهندس محمد بهشتي (رئيس اسبق سازمان ميراث فرهنگي كشور )، دكتر شيرازي، دكتر
مهدي حجت
 
(رئيس اسبق سازمان ميراث فرهنگي كشور )، مهندس محمد حسن محبعلي (مدير ميراث جهاني سلطانيه )، ته ران،
يكشنبه
 
28 مرداد 1386 (عكس از زيبا شرفي)
4
-3
 
زندگي نامه استاد
-3-1
 
زندگي نامه
باقر آيت الله زاده شيرازي، فرزند عالم رباني مرحوم سيد محمد حسين به سال
 
1315 در نجف اشرف به دنيا آمد ند .
ايشان دوره ابتدايي را در نجف و تهران گذراندند و در سال
 
1335 از دبيرستان دارالفنون فارغ التحصيل شد ند. پس از آن به
دانشكده هنرهاي زيباي دانشگاه تهران رف تند و در سال
 
1342 با رتبه عالي به عنوان دانشجوي ممتاز با مدرك فوق ليسانس از
دانشگاه فارغ التحصيل شدند
 
. ايشان پس از گذراندن يك سال از دوره عالي شهرسازي دانشكده مذكور براي ادامه تحصيل در
دوره تخصصي پژوهشي مرمت آثار تاريخي در سال
 
1343 عازم ايتاليا شدند. در سال 1346 به منظور پژوهش در بستر تاريخ
معماري و شهرسازي ايران به ميهن بازگشتند و دفتر فني سازمان حفاظت از آثار باستاني اصفهان را بنياد نهادند و آن را پايگاهي
براي گسترش روش هاي نوين علمي مطالعه و مرمت آثار تاريخي قرار دادند
 
. در سال 1350 از رساله خود درباره احياي مركز
معمار و
 
(De Angelis d'Ossat) تاريخي - فرهنگي اصفهان (مرمت بازار اصفهان ) زير نظر پروفسور دآنجليس دوسات
مرمتگر مشهور ايتاليايي با رتبه عالي در دانشكده معماري رم دفاع كردند
 
. در سال 1358 مديريت سازمان ملي حفاظت آثار باستاني
ايران و اداره كل حفاظت بناهاي تاريخي و آثار باستاني به ايشان سپرده شد
 
. دكتر شيرازي همچنين در تشكيل سازما ن ميراث
فرهنگي سهم عمده اي داشتند
 
. همچنين ايشان جزوگروه هايي بود كه در دهه شصت ميلادي در يكي از اولين دوره هاي ايكروم،
مركز بين المللي مطالعه، حفاظت و مرمت اموال فرهنگي، در رم شركت كردند
 
. دكتر شيرازي در سال 1354 براي شركت در يك
دوره آموزشي مرمت بناهاي سنگي به شهر يورك انگلستان رفتند
 
.
دكتر شيرازي مترجم هفت كتاب مهم در زمينه مرمت، معماري و شهرسازي، مو لف بيش از
 
120 مقاله علمي، مجري
صدها طرح مرمتي در رابطه با بناهاي تاريخي ايران، استاد راهنماي بيش از
 
100 پايان نامه در مقاطع دكترا، كارشناسي ارشد و
كارشناسي، عضو فرهنگستان هنر، يكي از چهره هاي ماندگار و يكي از نام آوران قرن حاضر در زمينه هنر و فرهنگ ايران بودند
.
 
[1-3]
ا
 
ما زيباترين داستان زندگي دكتر شيرازي آن بود كه در مجلسي كه فرهنگستان هنر براي بزرگداشتشان ترتيب داده بود،
در ميان دوستان، شاگردان و همفكرانشان، از خدا و از عاقبت نيك گفتند و بر روي صحنه، آرام جاودانه شدند و صحن ه روزگار را
فرو گذاشتند
 
. ايشان نه تنها زندگي خود را وقف آموختن فرهنگ ايراني كردند، بلكه خداي مهربان چنين خواست كه مرگ ايشان
نيز نمونه چنين آموزشي باشد
 
.
-3-2
 
اصفهان نقطه آغاز
دكتر شيرازي در بازگشت به ايران به عنوان سرپرست دفتر فني سازمان حفاظت از آثار باستاني به استان اصفهان رفتند و
كار خود را از آنجا آغاز نمودند
 
. ساختمان كوچكي در يكي از باغ هاي نطنز به نام شربت خانه از اولين بناهاي مرمت شده توسط
ايشان است
 
. دكترشيرازي در طول بيش از ده سال حضور خود در اصفهان بخش مهمي از بناهاي تاريخي اين شهر از جمله ميدان
نقش جهان، بخش هايي از بازار، خانه هاي دوره صفوي، مدرسه چهارباغ و بسياري از بناهاي ديگر را مرمت كردند
 
. پروژه مرمت
عاليقاپو، چهلستون و هشت بهشت كه توسط موسسه شرق شناسي ايتاليا
 
(ايزمئو) و با مشاركت دفتر حفاظت از آثار باستاني
1978 )
 
برنده - اصفهان به سرپرستي دكتر شيرازي صورت گرفته بود، توانست در اولين دوره جايزه بنياد معماري آقاخان ( 1980
5
شود
 
. بدون ترديد در ميان تخص صها و تحقيقات دكتر شيرازي در زمينه شناخت آثار تاريخي ايران ، شناخت عميق ايشان از
اصفهان جايگاه ويژه اي دارد
 
. ايشان همواره در خاطراتشان بخشي از شناخت خود از اصفهان را مديون آشنايي ب ا مردي عارف
مسلك به نام عباس بهشتيان مي دانستند ك ه و قتي ايشان را به عنوان مهندس جوان تازه از فرنگ برگشته در مسند رياست دفتر
حفاظت از آثار تاريخي ديدند، تصميم گرفتند ايشان را با لايه هاي تو در تو و ناشناخته آثار تاريخي و فرهنگي اصفهان آشنا ك نن د
 
.
برگزار
 
" Isfahan City of Light پروفسور شيرازي در دهه هفتاد ميلادي نمايشگاهي را در لندن با عنوان "اصفهان شهر نور
كردند كه باعث شناساندن تاريخ طولاني، پيچيده و پربار اين شهر در سطح بين المللي شد
 
.
-3-3
 
تشكيل سازمان ميراث فرهنگي كشور
در دهه
 
1360 شمسي يكي از مهم ترين كار هاي دكتر شيرازي نوشتن اساسنامه و پايه گذاري سازمان جديدي بود به نام
سازمان ميراث فرهنگي كشور كه از ادغام چندين سازمان مختلف به وجود آمد
 
. پيش از آن سازمان حفاظت از آثار باستاني، اداره
كل موزه ها، مراكز باستان شناسي و مردم شناسي همگي واحدهاي اداري جداگانه اي بودند كه با تشكيل سازمان ميراث فرهنگي به
آن پيوستند و مجموعه هماهنگي را به وجود آوردند
 
.
-3-4
 
دايره المعارف معماري ايراني
دكتر شيرازي مهم ترين كنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران را بنيان گذاري كردند
 
. كنگره اي كه سه دوره متناوب در
ارگ تاريخي بم برگزار شد و آخرين دوره آن نيز در سال
 
1385 بو د. در غياب يك دايره المعارف جامع در مورد تاريخ معماري و
شهرسازي ايران، مجموعه مقالات دوره هاي كنگره ارگ بم يكي از مهم ترين منابع تحقيقاتي در اين زمينه است كه تمام آنها با
پشتكار فردي دكتر شيرازي چاپ و منتشر شدند
 
.
-3-5
 
عمارت مسعوديه
شناخت عميق دكتر شيرازي از معماري ايراني و تسلطشان بر دانش روز باعث شده بود تا هر طراح، معمار و مرمتگري
كه در زمينه شناخت و يا حفاظت از ميراث فرهنگي فعاليت مي كرد مشتاق راهنمايي ها و نظريات تخصصي ايشان باشد
 
. بنابراين
بدون ترديد نقش دكتر شيرازي در بخش اعظم طرح هاي پژوهشي و حفاظت از ميراث فرهنگي در سال هاي اخير غير قابل انكار
است
 
.
در سال
 
1376 مجموعه باغ و عمارت قاجاري مسعوديه در ميدان بهارستان تهران از طرف وزار ت آموزش و پرورش به
سازمان ميراث فرهنگي كشور واگذار شد و دكتر شيرازي خود سرپرستي پروژه مطالع ه و مرمت اين مجموعه را برعهده گر فتند
 
.
دكتر شيرازي در تدريس نيز به شيوه خاص خود معتقد بود ند
 
. ايشان تعدادي از كلاس هاي خود را به عمارت مسعوديه منتقل
كردند و دانشجويانشان فراتر از ساعات رسمي مقرر در تقويم آموزشي در كنار ايشان به آموز شهاي تئوري و عملي مي پرداختن د
 
.
مرمت اين عمارت يكي از آخرين يارگارهاي ماندگار ايشان مي باشد
 
.
6
-3-6
 
منشور مرمت ايران
دكتر شيرازي يكي از بنيانگذاران و رئيس موسسه ايكوموس ايران نيز بودند
 
(شكل 2). ايكوموس يا شوراي بين المللي
بناها و محوطه هاي تاريخي، موسسه اي است غير دولتي و مركب از افراد علاقه م ند و متخصص ميراث فرهنگي
 
. يكي از جدي
ترين پروژه هاي ناتمام دكتر شيرازي در اين موسسه تدوين منشور ملي مرمت ايران بود
 
. ايشان معتقد بودند هر كشوري با توجه به
فرهنگ، تاريخ و خصوصيات بومي و اقليمي خود و ضمن پذيرش اصول علمي و جهاني مرمت بايد منشوري را در سطح ملي
تهيه كند كه راهگشاي محققان و مرمتگران اين رشته باشد
 
. بررسي تاثير دكتر شيرازي بر جريان مرمت علمي در ايران و جمع
آوري مقالات، طرح ها، ايده ها، سخنراني ها، نوشته ها و ترجمه هاي ايشان ضرورتي انكار ناشدني است
 
. انجام ترجمه تعدادي از
كتاب هاي ارزشمند د ر زمينه مرمت، معماري و شهرسازي به زبان فارسي در سال هاي اخير گنجينه اي پر ارزش بود كه ايشان به
جامعه علمي ايران هديه كردند
 
. آخرين ترجمه ايشان كه حدود سه ماه قبل از جاودانه شدنشان به پايان رسيد و براي چاپ آماده
شد ترجمه كتاب
The Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage
4
 
] مي باشد كه يكي از معتبرترين كتاب ها در زمينه مرمت سازه اي بناهاي سنتي است و به ] (Croci) نوشته پروفسور كروچي
.
 
[ توصيه استاد ترجمه قسمت هاي سازه اي اين كتاب توسط شاگرد انجام گرفت [ 5
شكل
 
2- دكتر شيرازي در حال تدريس در محل موسسه ايكوموس ايران، خانه وثوق، تهران، 1385
7
-4
 
از مكتب شيرازي تا مكتب شيرازي – حجازي - وافي
-4-1
 
مكتب شيرازي
دكتر شيرازي از سال
 
1346 با آگاهي به نيازهاي كشور و توانايي هاي خود در همه حوزه هاي مرمت و تاريخ معماري
ايران، از مديريت گرفته تا تحقيق تاريخي، و از آموزش و مشاوره گرفته تا اجراي مستقيم مرمت حضور يافتند
 
. ايشان را بايد از
پايه گذاران سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران
 
(نياي سازمان ميراث فرهنگي كشور ) بر شمرد كه نخست در اصفهان و سپس
در تهران مدتي مدير آن بودند
 
. در همان زمان بود كه نهايت دانش و درايت خود را به كار بردند و بيشتر آنچه از اصفهان تاريخي
به دست ما رسيده است، نتيجه زحمات ايشان در حدود
 
40 سال پيش است. ايشان بعد ها هم با همكاران خود سازمان ميراث
فرهنگي كشور را تاسيس كردند
 
. نخستين رشته دانشگاهي مرمت در ايران به همت ايشان در دانشكد ه پ رديس اصفهان (دانشگاه
هنر اصفهان فعلي
 
) داير شد . از آن زمان، علاوه بر تدريس در آن دانش كده و دانشكده هاي ديگر ، زحمت راهنمايي دقيق ده ها
پايان نامه كارشناسي و كارشناسي ارشد و دكتر ا در حوز ه مرمت و مطالعات تار يخ معماري ايران را برعهده گرفتند و مجموعه اين
شاگردان و رساله هاي آنان از مهم ترين و ارزنده ترين يادگارهاي ايشان است
 
. ايشان طرح مرمت شهري بافت تاريخي اصفهان را
به دست خود تهيه كردند
 
. در مكتوبات مربوط به مرمت و تاريخ معماري، مجله "اثر" را تاسيس نمودند و تا شمار ه آخر (شماره
40 )
 
سردبيري آن را برعهده داشتند، مجله اي كه همچنان مهم ترين مرجع در ايران در اين رشته محسوب مي شود..
دانشمندان حوزه تاريخ معماري ايران در سرتاسر جهان، پروفسور شيرازي را به خوبي مي شناسند و او را نماينده
شايسته و بلكه مركز ثقل آن مي شمارند
 
. به جرات مي توان گفت كه اثري در اين حوزه در ايران نيست كه به نحوي، مستقيم يا غير
مستقيم ، نشاني از دكتر شيرازي و انديشه و كار و راهنمايي ايشان در آن نباشد
 
. هر كسي امروز در صحنه مرمت و معماري ايران
سررشته اي دارد، مستقيم يا با واسطه شاگرد ايشان بوده است
 
. در اين عرصه هيچ جايي نيست كه از دكتر شير ازي ردپايي نباشد .
هيچ بناي تاريخي در ايران نيست كه اقدامات مرمتي و حفاظتي آن نظرات كارشناسي و اقدامات اجرايي ايشان را نداشته باشد و
در صحنه هاي ادبيات و تاريخ معماري مربوط به امر مرمت و حفاظت، ايشان هميشه نقش درجه يك را ايفا مي كردند
 
.
تا قبل از زمان دكتر ش يرازي، شيوه هاي مرمتي بناهاي تاريخي ايران مبتني بر روش هايي بودند كه در طي چندين نسل
بين استادكاران تداوم يافته بودند و اين توانايي را داشتند كه يكي از بزرگترين سرمايه هاي فرهنگي بشري را به نسل معاصر
بسپاردند
 
. با ظهور دكتر شيرازي در عرصه معماري و مرمت اير ان، مكتبي جديد در حوزه مرمت بناهاي تاريخي كشور خلق شد و
آن استفاده از روش هاي نوين و آكادميك در راستاي روش هاي سنتي و تلفيق آنها بود
 
. اين مكتب را مي توان مكتب شيرازي
ناميد كه دكتر شيرازي بنيانگذار آن و صدها نفر از شاگردان وي ادامه دهندگان آن مي باشند
 
. در طو ل بيش از چهل سال دكتر
شيرازي، كه خود داراي سبك بودند و صاحبنظري با اعتبار جهاني در حيطه علم مرمت و تاريخ معماري ايران شناخته مي شدند،
در ارتباط مستقيم با دانشمندان علم مرمت و تاريخ معماري در جهان و كتاب ها و مقالاتشان قرار داشتند و در كارهاي مرمتي
خود شيوه هايي را به كار مي بردند كه هم از لحاظ اصول سنتي و هم از لحاظ علم مدرن در بالاترين سطح استانداردهاي جهاني
قرار داشتند
 
. سبك مرمتي متداول و متخصصان مرمت حال حاضر در كشور را مي توان تماما در حوزه مكتب شيرازي محسوب
كرد
 
. شروع اين مكتب همان شروع فعاليت هاي دكتر شيرازي در دهه 1340 است و براي اين مكتب نمي توان تا آينده اي دور
پاياني تصور نمود
 
. مكتب شيرازي در سال 1377 منجر به ايجاد و حمايت از مكتب حجازي – وافي شد كه تا پايان سال 1385
ادامه يافت و از سال
 
1386 با يك تلفيق مناسب از مكتب شيرازي و مكتب حجازي – وافي به ايجاد مكتب شيرازي – حجازي –
8
وافي انجاميد
 
. مكتب اخير مي تواند در كنار مكتب شيرازي دوره اي جديد در علم مرمت ايران و جهان را بگشايد و توانمندي
علم مرمت سازه هاي سنتي را به مقدار قابل ملاحظه اي افزايش دهد
 
.
-4-2
 
مكتب حجازي - وافي
-4-2-1
 
مقدمه
شاگرد در نخستين س ال تحصيل در دانشگاه دريافت كه آنچه در رشته عمران تدريس مي شود متاسفانه كاملا تهي از
آموزه هاي ارزشمند سازه هاي سنتي و معماري بومي است و صرفا محدود به انواع معدودي از سازه هاي مدرن مي باشد
 
. لذا
تصميم گرفت قسمتي عمده از وقت خود را صرف كشف دانش نهفته در سازه هاي سنتي نمايد
 
. بدين جهت چندي بعد براي
انجام كارآموزي خود به دفتر فني سازمان حفاظت از آثار باستاني اصفهان مراجعه نمود و در آنجا پيشنهاد مطالعه بر روي سازه
چوبي ستوندار بناي عاليقاپو را پذيرفت
 
. هرچند از نظر دانشگاه گذراندن تابستان 1365 در ساختمان عاليقاپو براي انجام كارآموزي
كفايت مي كرد ولي شاگرد كه در محيط بناهاي تاريخي گمشده خود را يافته بود تصميم گرفت كار خود را گسترش دهد و بدين
ترتيب برداشت هاي سازه اي، محاسبات و كنترل طراحي آن را در مدت دو سال تكميل كرد و نتيجه آن اولين مطالعه سازه اي در
تاريخ معماري ايران در مورد يكي از بناهاي تاريخي بود كه از نتايج آن چندين مقاله و سخنراني استخراج و در سطح بين المللي
6
 
]. اين پروژه نقطه عطفي - ارائه شد و از نتايج همين تحقيق بود كه 19 سال بعد در سال 1384 در مرمت بنا استفاده گرديد [ 10
در تاريخ مطالعه و مرمت سازه هاي سنتي ايران بود كه ادامه آن در طول دو دهه پيدايش مكتب حجازي
 
– وافي و سپس مكتب
شيرازي
 
– حجازي - وافي را به دنبال داشت.
-4-2-2
 
نخستين ملاقات استاد و شاگرد
شاگرد كه پس از اتمام پروژه عاليقاپو به صورت وسيعي به تحقيق در هنر سنتي و مطالعه رفتار سازه اي گنبدها و
منارهاي تاريخي ايران پرداخته بود و در اين زمان همكاري خود به عنوان مدرس درس كارگاه مرمت
 
4 با دانشكده پرديس
اصفهان را نيز شروع كرده بود، سوالاتي در مورد سازه هاي سنتي در ذهن داشت كه هيچيك از اساتيد دانشگاهي و غير دانشگاهي
ايران كه با آنان در ارتباط بود قادر به پاسخگويي به آنها نبودند
 
. لذا تصميم گرفت به ديدار استاد بزرگي برود كه تا آن زمان فقط
آوازه ايشان را شنيده بود
 
. استاد در آن زمان به عنوان معاون اجرايي و قائم مقام سازمان ميراث فرهنگي كشور در تهران مشغول به
كار بودند
 
.
اين ديدار در سال
 
1368 مدتي قبل از عزيمت ش اگرد به كشور انگلستان براي ادامه تحصيلات اتفاق افتاد . جلسه در
دفتر استاد در خيابان آزادي با حضور استاد، شاگرد و دكتر سيد رسول ميرقادري برگزار شد
 
. دكتر ميرقادري به عنوان يك
متخصص سازه به عنوان استاد راهنما در مورد رساله كارشناسي عاليقاپو و رساله كارشناسي ار شد گنبدها و منارهاي ايراني مشوق
و راهنماي شاگرد در طي پيمودن راهي بود كه انتخاب كرده بود و بدون حمايت هاي ايشان موفقيت هاي آينده شاگرد كه نهايتا به
تاسيس مكتب شيرازي
 
– حجازي - وافي انجاميد ميسر نبود . بدون شك دكتر ميرقادري يكي از حلقه هاي كليدي در زنجيري
است كه دكتر شيرازي محور مركزي آن را تشكيل مي دهند
 
(شكل 3). جلسه بسيار ساده و پربار بود . استاد دكتر شيرازي بسيار
متواضع و مهربان بودند
 
. در آن جلسه شا گرد احساس كرد كه برق شادي عجيبي در چشمان استاد مي درخشد و اين برق شادي در
9
تمام ديدارها در ساليان بعد در چشمان ايشان مشاهده مي شد
 
. اين يك جلسه مهم در تاريخ معماري ايران بود كه در طي كمتر از
دو دهه سرنوشت علم مرمت سازه هاي سنتي در ايران و جهان را دگرگون مي كرد
 
. اين اولين جلسه علمي بين يك دانشمند
مرمت و معماري و شهرسازي از يك سو و دو نفر متخصص سازه از سوي ديگر در اير ان بود
 
. هدف اصلي جلسه پيدا نمودن يك
زبان مشترك بين دو شاخه مهم از علم ساختمان و ترسيم دورنمايي براي آينده جهت درگير نمودن علم سازه در حوزه ميراث
فرهنگي و نيز نزديك كردن ديدگاه هاي علمي اين دو شاخه بود
 
. دورنمايي كه در آن زمان رسيدن به آن بسيار دشوار به نظر مي
رسيد ولي
 
18 سال بعد به يك اصل پذيرفته شده در كشور و در جهان تبديل شد . تشكيل اين جلسه و احساس نياز به نزديك
كردن اين دو نوع تخصص در آن زمان، در حدود يك دهه قبل از احساس چنين نيازي در اروپا در اواسط دهه
 
1990 ميلادي
اتفاق مي افتاد و اين گواه ديگري بر اين است كه انديشه ها و نظريه هاي پروفسور شيرازي در زمينه مرمت سازه هاي سنتي
مترقي تر، پيشرفته تر و جلوتر از زمان ايشان بود
 
.
پس از اولين ديدار، شاگرد هربار به تهران مي رفت به بهانه اي به ديدار استاد مي شتافت، هر چند در آن زمان تعداد اين
ديدارها زياد نبود
 
. با توج ه به توصيه هاي شخصي و راهنمايي هايي كه استاد در تمام سال هاي بعد از اولين ملاقات داشتند و هر
زمان كه شاگرد را در كنار خود مي ديدند با علاقه وصف ناشدني از اهميت علم سازه و كاربرد آن در مرمت صحبت مي كردند
اعتقاد شاگرد بر اين است كه استاد پس از سال ها شخصي ر ا يافته بودند كه مي توانستند از طريق وي نظريه هاي مرمتي خود را
در زمينه مرمت سازه اي بناهاي سنتي با علم سازه تركيب كرده و با قانونمند كردن اين نظريه ها آن را براي استفاده در اختيار
جهانيان قرار دهند
 
.
شكل
 
3- دكتر ميرقادري (چپ) و دكتر حجازي (راست) در حال بررسي و بازديد از اولين پروژه مرمتي – سازه اي تاريخ
1366 (
 
عكس از مهرداد حجازي) /1/ معماري ايران، عاليقاپو، اصفهان، چهارشنبه 26
10
-4-2-3
 
دستاورد تحصيلات شاگرد در انگلستان
شاگرد كه در ايران جز دكتر شيرازي و دكتر ميرقادري كسي را نيافته بود كه به ضرورت تلفيق عل م مرمت و علم سازه
Carlos Alberto
 
) در قلمرو سازه هاي سنتي آگاهي داشته باشد، موفق شد پس از جستجو و تلاش بسيار با پروفسور بربيا
يك دانشمند تراز اول در مكانيك محاسباتي و رئيس انستيتو تكنولوژي وسكس انگلستان و يكي از حاميان جهاني ،
 
(Brebbia
شناخته شده از هنر سنتي، آشنايي يابد و در تاريخ جمعه
 
10 نوامبر 1995 در محل انستيتو سميناري يك روزه تحت عنوان
Introduction to Historical Huildings of Iran
براي اساتيد، محققان و دانشجويان آن ارائه نمايد
 
[ 11 ]. پروفسور بربيا، كه سفر چند روزه خود به امريكا را نيمه تمام رها كرده
بودند تا بتوانند در سمينار شركت نمايند، پيشنهاد كردند كه مطالب ارائه شده در سمينار در قالب متن يك كتاب تنظيم شود تا
انستيتوي ايشان آن را منتشر كند
 
. اين پيشنهاد باعث شد كه شاگرد در يك زمان فشرده يك ساله كليه مطالعات ده ساله خود در
مورد سازه هاي سنتي ايران را بازبيني و منظم كند و در كتابي تحت عنوان
Historical Buildings of Iran: their Architecture and Structure
در سال
 
1997 به چاپ برساند [ 12 ]. هرچند از دكتر شيرازي خواسته شد كه مقدمه اي بر اين كتاب بنويسند، ولي به دليل چاپ
سريع كتاب و گرفتاري هاي ايشان در ايران، اين مقدمه توسط پروفسور بربيا نوشته شد
 
. اين اولين كتابي بود كه معماري و بناهاي
تاريخي ايران را از ديدگاه سازه اي مورد بررسي قرار مي داد و پلي بود بين علم سازه، معماري، شهرسازي و مرمت
 
. اين كتاب
مرجع اصلي و اساس مكتبي است كه مكتب حجازي
 
– وافي خوانده مي شود . يكي از كتاب هاي ديگري كه به پيشنهاد پروفسور
بربيا توسط انستيتوي ايشان در سال
 
1998 چاپ شد كتاب پروفسور كروچي در مورد مرمت سازه هاي سنتي يعني
The Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage
بود كه كتابي مرجع در حوزه مرمت سازه هاي سنتي است
 
[ 4]. پروفسور بربيا براي نخستين بار در جهان از سال 1989 كنفرانس
بين المللي دوسالانه اي را تحت عنوان
Structural Studies, Repairs and Maintenance of Heritage Architecture (STREMAH)
در شهرهاي داراي ارزش فرهنگي مختلف در اروپا برگزار كردند و هدف ايشان گرد هم آوردن مختصصان مختلف در اين زمينه
از نقاط مختلف جهان و نزديك كردن نظرات آنان جهت ايجاد دستورالعمل هايي در زمينه مطالعه، مرمت و حفاظت مير اث
فرهنگي بود
 
. نتيجه برگزاري ده دوره از اين كنفرانس تا سال 2007 منجر به ايجاد يك ارتباط نز ديك بين متخصصان در كشورهاي
مختلف جهان شده است
 
. پروفسور بربيا كه شخصا علاقه خاصي به معماري سنتي دارند، با حمايت هاي خود در اين زمينه
خدمات ارزشمندي به معماري سنتي جهان نموده اند، هرچند به دليل دوري تخصص اصلي ايشان از اين زمينه، بسياري از
متخصصان معماري و مرمت جهان از اين واقعيت بي خبرند
 
.
-4-2-4
 
دانشكده پرديس اصفهان كانون مكتب حجازي - وافي
در ترم تحصيلي پاييز
 
1377 دكتر محمد حسين وافي، مدير وقت گروه مرمت دانشكده پرديس اص فهان و شاگرد و دانش
آموخته مكتب شيرازي ، پيشنهاد طراحي و ارائه درسي تحت عنوان
 
"كاربرد كامپيوتر در آناليز و كنترل طراحي سازه هاي سنتي "
براي دانشجويان كارشناسي ارشد مرمت بناها و محوطه هاي تاريخي را نمودند كه براي اولين بار در ايران ارائه مي گرديد
 
(شكل
11
هاي
 
4 و 5). ارائه اين درس تا سال 1384 ادامه داشت و در اين درس مباني اساسي علم سازه و علم كامپيوتر و كاربرد آن در علم
مرمت تدريس مي شد
 
. اين اولين بار بود كه يكنفر متخصص سازه امكان اين را مي يافت كه نظرات خود را براي دانشجويان
مرمت بيان كند و اين توانايي را به آنان بدهد تا در كارهاي مرمتي خود بتوانند همچون يك مهندس سازه به تحليل رفتار سازه اي
بنا نيز بپردازند
 
.
شكل
 
4- دكتر حجازي (نفر دوم از چپ ) و دانشجويان اولين دوره درس كاربرد كامپيوتر در آناليز و كنترل طراحي سازه هاي
سنتي
 
(اولين دانش آموختگان مكتب حجازي - وافي)، ارگ بم، 27 فروردين 1378 (عكس از مهرداد حجازي)
شكل
 
5- تئوريسين هاي مكتب حجازي – وافي : دكتر وافي (چپ) و دكتر حجازي (راست ) در مقابل كلاس مربوط به درس
كاربرد كامپيوتر در آناليز و كنترل طراحي سازه هاي سنتي، خانه مارتاپيترز، دانشكده پرديس
 
(دانشگاه هنر اصفهان فعلي )، يكشنبه
11
 
شهريور 1386 (عكس از مهرداد حجازي)
12
در دومين كنگره تاريخ معماري و شهرسازي ايران در ارگ بم در فروردين
 
1378 دانشجويان اين درس يك كارگاه
آموزشي را ترتيب دادند كه مورد توجه صدها شركت كننده در كنگره و به ويژه دكتر شيرازي قرار گرفت
 
(شكل هاي 6 و 7). با
فراغت از تحصيل دانشجوياني كه اين درس را گذرانده بودند و با درگير شدن آنان در كارهاي مرمتي در سطح كشور، آوازه اين
درس در بين كليه متخصصان مرمت و معماري كشور گسترش يافت به طوري كه دانشگاه ها و موسسات ديگر نيز مشتاق
برگزاري كلاس هاي مشابهي بودند
 
. "هسته سازه هاي سنتي "، كه اولين مركز در نوع خود در ايران و جهان بود و سه سال بعد در
دانشگاه اصفهان توسط شاگرد تاسيس شد، در آن هنگام به مركز اصلي در كشور براي ارجاع پروژه هاي مرمتي
 
– سازه اي كه در
آنها نياز به آناليزهاي سازه اي احساس مي شد تبديل شده بود
 
.
شكل
 
6- دكتر شيرازي (نفر دوم از چپ )، دكتر حجازي (چپ) و دو تن از دانشجويان در كارگاه آموزشي كاربرد كامپيوتر در
آناليز و كنترل طراحي سازه هاي سنتي، دومين كنگره ملي تاريخ معماري و شهرسازي ايران، ارگ بم،
 
27 فرو ردين 1378 (عكس
از مهرداد حجازي
 
)
13
شكل
 
7- دكتر تهراني (چپ)، دكتر شيرازي (وسط) و دكتر حجازي (راست)، دومين كنگره ملي تاريخ معماري و شهرسازي ايران،
ارگ بم،
 
27 فروردين 1378 (عكس از مهرداد حجازي)
در اين زمان مكتبي جديد شكل گرفته بود كه به نام بنيانگذاران آن مكتب حجازي
 
– وافي ناميده مي شود . خصوصيت
مشخص اين مكتب اس تفاده از علم سازه در علم مرمت به منظور تحليل دقيق تر و آگاهي بيشتر از رفتار سازه اي بناي مورد مرمت
بود
 
. بدون شك اهتمام دانشجويان دوره هاي مختلف اين درس در مدت هفت سالي كه ارائه گرديد و عملكرد متمايز و مناسب
آنان در پروژه هاي مرمتي مختلفي كه در نقاط مختلف ك شور در آنها مشغول به كار شدند در موفقيت اين مكتب نقشي تعيين
كننده داشت
 
.
با آنكه دكتر شيرازي همواره مرجع اصلي مرمت كشور محسوب مي شدند و در پيچيده ترين مسائل مناسب ترين راه
حل را ارائه مي نمودند، ايشان جهت حمايت از اين مكتب جديد همواره سعي مي كردند به نوعي قسمتي از پروژه هاي مهم را به
بنيانگذاران اين مكتب معرفي نمايند
 
. اعتقاد شاگرد بر اين است كه ايشان انتظار داشتند كه مكتب جديد محاسن و معايب خود را
خودش شناسايي كند و با بازگشت مجدد به مكتب شيرازي، مكتبي جديد را پايه گذاري كند كه داراي محاسن دو مكتب پيشين
باشد
 
. بدون شك جسارت دكتر وافي در وارد كردن مبحث سازه به قلمرو مرمت سازه هاي سنتي، و ايجاد مكتب حجازي – وافي،
باعث ايجاد يك رنسانس در تاريخ مرمت ايران و جهان شد كه نام ايشان را در كنار نام دكتر شيرازي به عنوان يكي از بنيانگذاران
مكتب نوين مرمت ايران و جهان قرار مي دهد
 
.
1379
 
يك سمينار يك روزه تحت عنوان "روش هاي نوين در آناليز و /10/ به دعوت دكتر شيرازي در روز پنجشنبه 15
كنترل طراحي سازه هاي سنتي
 
" توسط اساتيد گروه نقشه برداري و عمران دانشگاه اصفهان در محل ساختمان مسعوديه تهران
14
براي دانشجويان دكتر شيرازي برگزار شد
 
. استقبال چنان بود كه در محل سمينار محلي براي نشستن و يا ايستادن نبود . دكتر
شيرازي كه در دفتر خويش نشسته بودند از روزنه بين دفتر و كلاس چگونگي برگزاري سمينار را مشاهده مي كردند و با اينكه
سخنرانان نگران خستگي شركت كنندگان به دليل كمي جا و طولاني شدن مباحث شده بودند دكتر شيرازي با خوشرويي اجازه
قطع سخنراني را براي استراحت نمي دادند تا شركت كنندگان بتوانند از مباحث ارائه شده بيشتر استفاده كنند
 
. در يك وقفه يك
ساعته در هنگام ظهر، استاد از ميهمانان همانند هميشه با نان و ماست به عنوان ناهار پذيرايي كردند
 
. سپس سمينار تا عصر ادامه
يافت
 
. هرچند در سال هاي بعد استاد مرتبا براي ارائه سمينارهاي مشابهي از شاگرد خود دعوت مي كردند، ولي متاسفانه بيش از
يكبار ديگر فرصت آن دست نداد كه در آن محل سمينار مشابهي ارائه گردد
 
. در سال بعد استاد پذيرفتند كه سميناري را در گروه
نقشه برداري دانشگاه اصفهان با عنوان
 
"سير تحول تاريخي اصفهان" ارائه نمايند كه با استقبال بي نظير دانشجويان روبرو شد.
-4-2-5
 
تهيه پيش نويس رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي
آلمان از شاگرد بر اي ارائه چند
 
(Dresden) در تابستان سال 1382 دعوتي از طرف دانشكده معماري دانشگاه درسدن
سخنراني در مورد معماري و سازه هاي سنتي ايران به عمل آمد
 
. در اين زمان كوتاه شاگرد موفق شد با همكاران آلماني كه در حال
انجام فعاليت هاي مشابهي در زمينه سازه هاي سنتي بودند در مورد تاسيس يك رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي
مباحثي را داشته باشد و از ايده هاي آنان در اين مورد آگاه شود
 
.
1382
 
اولين جلسه كميته راه /8/ با بازگشت به ايران پيش نويس اوليه اين رشته توسط شاگرد تهيه شد و در تاريخ 17
اندازي رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي با حضور شاگرد، دكتر اسدالله كريمي مدير گروه نقشه برداري دانش گاه
اصفهان، دكتر محمد حسين وافي مدير گروه مرمت دانشكده پرديس اصفهان و مهندس احمد منتظر استاد معماري دانشكده
پرديس در محل هسته سازه هاي سنتي دانشگاه اصفهان تشكيل گرديد
 
. در اين جلسه پيش نويس مورد بررسي قرار گرفت.
اين پيش نويس و نظرات ارائه شده در كميته مذكور جهت بررسي براي دكتر شيرازي ارسال گرديد و در تاريخ
1382/9/3
 
به ميزباني ايشان دومين جلسه كميته با حضور دكتر شيرازي، شاگرد ، زنده ياد مهندس محمد مهريار و مهندس علي
اكبر سعيدي به همراه نظرات كتبي دكتر ميرقادري در محل ساختمان مسعوديه تهران تشكيل گرديد
 
. با بررسي در آن جلسه
مشخص شد كه تعيين دروس و سيلابس درسي نيازمند صرف وقت بيشتري است و قرار شد منابع علمي مورد نياز توسط دانشگاه
اصفهان تهيه گردد
 
. پس از اين جلسه جلسات ديگري نيز تشكيل گرديد.
-4-2-6
 
تخريب ارگ بم و پروژه برج 32 ارگ بم نقطه عطفي در تاريخ مرمت ايران و جهان
1382
 
مشخص شد كه سازه هاي خشتي، كه بخش مهمي از ساختمان هاي كشور را تشكيل /10/ با وقوع زلزلة مورخ 5
مي دهند، در برابر زلزله بسيار آسيب پذير مي باشند و خرابي آنها علاوه بر وارد آوردن خسارات مادي، باعث از بين رفتن جان
انسان ها نيز خواهد شد
 
. به علاوه تخريب بناهاي تاريخي خشتي نيز به عنوان خسارات غير قابل جبران به ميراث بشري محسوب
مي گردد
 
. با توجه به اهميت جهاني ارگ بم كه پس از وقوع زلزله در فهرست ميراث جهاني در خطر قرار گرفت ، لازم بود كه
بخش هايي از آن مرمت و در برابر زلزله مقاوم سازي گردد
 
. در اين زمان بود كه جامعه مرمتگر ايران متوجه اين واقعيت شد كه در
اكثر زمينه هاي مرمتي ارگ، به ويژه در مرمت هاي استحكامي، علم مرمت سنتي متداول در كشور تنها با كمك علم سازه است كه
مي تواند موفق عمل كند
 
. واقعيت ديگر آن بود كه هيچيك از متخصصان سازه در داخل كشور نمي توانستند كمك ش ايسته اي به
15
مرمت و بازسازي سازه هاي خشتي ارگ نمايند
 
. تنها متخصصاني از داخل و خارج كشور مي توانستند در مرمت هاي سازه اي
كمك كنند كه داراي آشنايي و تسلط كافي به هر دو حوزه بودند
 
. از خارج از كشور تنها تعداد انگشت شماري از متخصصان با
ترديد بسيار اعلام آمادگي براي همكاري و آن هم براي امكان سنجي نمودند و از داخل كشور متاسفانه هيچ گروهي اعلام آمادگي
نكرد
 
. در اين زمان پدر مرمت ايران كه به عمق مسئله پي برده بودند فرصتي تاريخي فراهم كردند تا مكتب حجازي – وافي بتواند
با كمك استاد تجربه بزرگي را بيازمايد و مسيري جديد د ر علم مرمت در ايران ايجاد كند
 
. در يكي از روزهاي تابستان 1383 كه
شاگرد در محل موسسه ايكوموس ايران در ساختمان وثوق با استاد جلسه اي داشت، در هنگام ناهار استاد شاگرد را با مدير پروژه
نجات بخشي ميراث فرهنگي بم، دكتر اسكندر مختاري، آشنا نمودند و از دكتر مختاري خواستند كه انجام يكي از پروژه هاي
مرمتي ارگ بم را به وي بسپارند
 
. اين پروژه مطالعه و آسيب شناسي ديوار شمالي و ارائة طرح مرمت برج 32 ارگ بم بود كه دكتر
شيرازي در تعريف و پيشبرد آن نقشي محوري داشتند، هرچند هيچگاه موافقت نكردند كه نام ايشان به عنوان مجري و يا همكار
14
 
]. با شروع اين پروژه، تعداد زيادي از متخصصان مرمت جهان با موضوع مرمت سازه هاي ، طرح در جايي ثبت گردد [ 13
خشتي درگير شدند و يك آرشيو چند ده هزار صفحه اي گردآوري و مطالعه گرديد
 
. هر چند طرح مرمت برج 32 و اجراي آن در
زمان حيات دكتر شيرازي تكميل نشد و لي ادامه اين پروژه تا انتها در راستاي نظرات ايشان بود
 
. انجام اين پروژه به عنوان يكي از
افتخارات متخصصان ايراني در زمينه مرمت سازه هاي سنتي و سندي معتبر براي دو مكتب حجازي
 
– وافي و شيرازي – حجازي
–
 
وافي محسوب مي ش ود. حمايت هاي دكتر مختاري از اين پروژه، به و يژه پيوستن ايشان به گروه مجريان پروژه پس از جاودانه
شدن دكتر شيرازي، نقشي مهم در موفقيت آن داشت
 
.
با آغاز به كار تعداد انگشت شماري پروژه مرمت سازه اي در ارگ بم، مشخص گرديد كه در حال حاضر در بين
متخصصان درجه اول مرمت جهان دو نوع روش دنبال مي شود
 
. يكي روش كيفي كه در حال حاضر پروفسور كروچي و همكاران
وي در اروپا نماينده اين روش هستند
 
. فعالان اين روش عموما متخصصان معماري و مرمت هستند كه به استناد روش هاي سنتي
و نيز تجربيات كسب شده با محور قرار دادن مرمت و معماري، و بعضا با استفاده از علم سازه ولي در مقياسي كوچك، و با تاكيد
بيشتر بر هندسه و وضعيت كيفي بنا به مرمت مي پردازند
 
. اين روش همان مكتب شيرازي در ايران است كه در طول چند دهه
گذشته اكثر بناهاي تاريخي و مهم ايران به اين روش مرمت شده اند
 
. روش ديگر، روش كمي است كه نماينده آن در حال حاضر
از دانشگاه
 
(Pere Roca) كشور پرتغال و پروفسور روكا (Minho) از دانشگاه مينهو (Paulo Lourenco) پروفسور لورنكو
اسپانيا مي باشند
 
. فعالان اين روش عموما نسل جديدي از متخصصان سازه هستند كه با استفاده (Catolonia) صنعتي كاتالونياي
از روش هاي كمي و مباني رياضي و نرم افزارهاي آناليز سازه اي كام پيوتري با تاكيد بر كنترل نيروها و تنش ها به مرمت مي
پردازند
 
. اين متخصصان در انجام امر مرمت عموما به توصيه متخصصان مرمت نيازمندند و با آنان مشورت دارند . اين روش همان
مكتب حجازي
 
– وافي در ايران است كه در طول يك دهه گذشته با سرعت زيادي در مرمت برخي از بناهاي س نتي در ايران
شركت داده شده است
 
. در حال حاضر مشخص شده است كه در مورد بناهايي كه مرمت آنها داراي پيچيدگي هاي خاص خود
مي باشد، هيچيك از اين دو روش به تنهايي نمي تواند به صورت ايده آل عمل نمايد و لازم است كه تركيبي مناسب از اين دو به
امر مرمت بپردازد
 
. اين موضو عي بود كه دكتر شيرازي سال ها پيش (احتمالا حدود سه دهه قبل، يعني دو دهه قبل از همكاران
اروپايي خود
 
) متوجه آن شده بودند و با وقوع زلزله بم اين فرصت را يافته بودند كه به ايجاد مكتبي جديد در علم مرمت بپردازند،
كه خوشبختانه اين امر قبل از جاودانه شدن ايشان عملي شد
 
.
16
-4-2-7
 
گذر از مكتب حجازي - وافي
شاگرد در شهريورماه
 
1384 به مدت يكسال براي گذراندن دوره فرصت مطالعاتي خود عازم بخش سازه هاي سنتي
دانشكده معماري دانشگاه درسدن آلمان شد
 
. اين زمان تا پايان سال 1385 را مي توان دوره گذر از مكتب حجازي – وافي به
مكتب شيرازي
 
– حجازي – وافي ناميد زيرا شاگرد در كشور آلمان اين مجال را يافت كه با دانشمندان و نظريه پردازان دو شاخه
مرمت دنيا، يعني شاخه كيفي و شاخه كمي، به تبادل نظر بپردازد و خود را براي به نتيجه رساندن مكتب جديد آماده كند
 
.
-4-3
 
مكتب شيرازي – حجازي – وافي
-4-3-1
 
دانشگاه اصفهان كانون مكتب جديد
با بازگشت شاگرد به ايران در شهريورماه
 
1385 و آماده بودن شرايط براي راه اندازي دوره هاي تحصيلات تكميلي بين
رشته اي در دانشگاه اصفهان، بنا به درخواست و تشويق مسئولان مخ تلف اين دانشگاه شاگرد در يك مدت زمان فشرده شش ماهه
جلسات متعدد ي در شهرهاي اصفهان، تهران و بم با همكاري نزديك دكتر شيرازي براي نهايي نمودن برنامه و سيلابس رشته
كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي برگزار نمود
 
. نفرات اصلي اين جلسات دكتر شيرازي (متخصص مرمت، معماري و
شهرسازي
 
)، شاگرد (متخصص سازه هاي سنتي )، دكتر تهراني (متخصص عمران و مرمت ) و مهندس سعيدي (متخصص سازه در
معماري
 
) بودند، و از نظرات ارائه شده توسط زنده ياد مهندس مهريار (متخصص معماري ) نيز در اين جلسات استفاده مي شد .
8).
 
علاوه بر اين، متخصصاني از دانشگاه اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان، دانشگاه شهيد بهشتي ، د انشگاه علم و - (شكل هاي 10
صنعت ايران و سازمان ميراث فرهنگي كشور در تخصص هاي مختلف سازه، مرمت، معماري، شهرسازي ، باستان شناسي ، زلزله،
مكانيك خاك، نقشه برداري، مكانيك، شيمي، فيزيك، تاريخ، جغرافيا، ادبيات، الهيات وفلسفه در تحقق اين امر مشاركت نمودند
 
.
شكل
 
8 – سه نفر از ت ئوريسين هاي مكتب شيرازي – حجازي – وافي در جلسه مربوط به طراحي سيلابس رشته كارشناسي ارشد
مهندسي سازه هاي سنتي
 
: دكتر شيرازي (وسط)، مهندس سعيدي (راست)، دكتر حجازي (چپ، در حال اشاره به متن آماده شده
1386 (
 
عكس از مهرداد حجازي) /2/ براي رشته)، لابي هتل ارگ جديد، بم، يكشنبه 14
17
شكل
 
9 – دو نفر از تئوريسين هاي مكتب شيرازي – حجازي – وافي در حال بازديد از برج 32 ارگ بم و بحث در مورد
1385/12/
 
سيلابس رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي : دكتر تهراني (چپ )، دكتر حجازي (راست )، دوشنبه 22
(
 
عكس از مهرداد حجازي)
شكل
 
10 - زنده ياد مهندس مهريار، از تئوريسين هاي مكتب شيرازي – حجازي – وافي، ارگ بم، فروردين 1383
18
-4-3-2
 
آخرين ملاقات استاد و شاگرد
1386
 
در محل ايكوموس ايران در تهران صورت گرفت . /3/ آخرين ملاقات استاد و شاگرد در بعد از ظهر روز شنبه 12
هدف از اين ملاقات نهايي نمودن متن سيلا بس رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي و اخذ تاييد نهايي از استاد بود
 
.
در اين جلسه دكتر تهراني نيز حضور داشتند
 
. به دليل اينكه كلاس استاد با تعدادي از شاگردانشان به درازا كشيده شده بود شاگرد
به همراه دكتر تهراني چند دقيقه اي منتظر ماندند و از ش يريني هايي كه مشخص نبود به چه مناسبتي بر روي ميز بود ميل كردند
 
.
وقتي استاد آمدند شوقي مضاعف در چهره ايشان نمايان بود و معلوم بود كه علاقه مندند هرچه زودتر جلسه را به نتيجه برسانند و
به سمت منزل حركت كنند
 
. از شوق ايشان و جعبه شيريني كه پرسيده شد مشخص گرديد كه آن روز سالگرد ازدواج ايشان بود .
شاگرد نيز كه مطابق معمول يك جعبه گز از اصفهان سوغات آورده بود آن را به مناسبت اين روز به ايشان هديه كرد
 
.
حدود ساعت پنج بعد از ظهر جلسه به اتمام رسيد و آخرين توصيه هاي استاد در مورد سيلابس درسي شنيده شد و
قرار شد دكتر تهر اني سيلابس آخرين درس باقيمانده را بر اساس نظر استاد تهيه و براي شاگرد ارسال نمايند
 
. در اين هنگام استاد
پيشنهاد كردند شاگرد را با ماشيني كه در خدمت ايشان بود به ايستگاه مترو بهارستان برسانند
 
. در ماشين استاد شوخي مي كردند و
مي گفتند كه در كلاسشان نه نفر شركت داشتند، پنج استاد و چهار شاگرد
 
! مي گفتند : "اين شاگردان فكر مي كنند كه من مي توانم
تمام سوالاتشان را پاسخ دهم، ولي هدف من پاسخ دادن به سوالاتشان نيست
 
. هدف من اين است كه سوالات جديدي را در
ذهنشان ايجاد كنم تا شايد بتوانند در آينده در پي يافتن پاسخ آن سوالات به حوزه هاي جديدي در علم وارد شوند ،
 
". شاگرد در
حالي كه اين سخنان را مي شنيد نمي دانست كه آيا استاد با وي نيز چنين كرده اند يا نه؟ او حتي نمي دانست كه آيا اين برق
شوقي كه همانند گذشته ولي اين بار قوي تر در چشمان ايشان بود آيا به دليل به انجام رسانيدن وظيفه اي بود كه در تاسيس يك
مكتب جديد بر دوش خود از سال ها قبل احساس مي كردند يا به دليل سالگرد ازدواجشان؟ شاگرد حتي نمي دانست كه سه ماه
بعد لحظه لحظه آخرين ملاقات را به ياد خواهد آورد و اشكريزان اين خاطرات را در سوگ از دست دادن استاد خواهد نوشت
 
.
-4-3-3
 
تاسيس مكتب شيرازي – حجازي - وافي
سرانجام با تصويب برنامه و سرفصل دروس رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي در دانشگاه اصفهان در
تيرماه
 
1386 و ارسال آن براي تصويب به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري جهت اجرا در مهرماه 1387 دوره اي جديد در علم
مرمت سازه هاي سنتي در ايران و جهان آغاز شد
 
. با راه اندازي اين رشته آخرين نظريه هاي پروفسور شيرازي در حوزه مرمت
سازه هاي سنتي در قالبي مدون و مصوب قرار گرفت و مكتب شيرازي
 
– حجازي – وافي، كه به نام بنيانگذاران آن نامگذاري
شده است، آغاز شد و مشتاقان اين علم قادر بودند آن را به صور ت آكادميك در دانشگاه بياموزند
 
. در واقع دكتر ش يرازي كه خود
تئوريسين اولين رشته دانشگاهي مرمت در ايران بود، خود نيز يك از تئوريسين هاي محوري اولين رشته دانشگاهي مهندسي سازه
هاي سنتي در ايران و جهان شد و نظريات ارائه شده وي در اين دوره مترقي تر و جلوتر از نظر يات دانشمندان ديگر جهان در اين
قلمرو قرار گرفت
 
. اين رشته نتيجه مشاركت متخصصان در رشته هاي مرمت و سازه بود.
طراحي و تصويب اين رشته در حالي صورت گرفت كه تا آن زمان تنها دو رشته كارشناسي ارشد ديگر در جهان كه
داراي مشابهت هايي با اين رشته، ولي از نظر محتوا متف اوت و بيشتر متمايل به علم سازه، بودند در حال راه اندازي قرار داشتند
 
.
19
يكي در دانشگاه مينهو در كشور پرتغال كه توسط پروفسور لورنكو در مهرماه
 
1386 راه اندازي مي شد و ديگري در دانشگاه
طراحي شده بود ولي به دليل كمبود امكانات مالي اجراي آن به وقت
 
(Wolfram Jaeger) درسدن كه توسط پروفسور يگر
نامعلومي موكول گشته بود
 
. اين دو دوره هر دو از نوع كمي و داراي همان خصوصيات مكتب حجازي – وافي بودند.
موضوع آموزش رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي دربرگيرنده سازه هاي ساخته شده پيش از انقلاب
صنعتي در ايران، يعني اوايل قرن چ هاردهم شمسي و پيش از ورود تكنولوژي ساخت سازه هاي فولادي و بتني جديد در ايران،
مي باشد
 
. مصالح ساختماني اين سازه ها عموما مصالح بنايي شامل آجر، انواع سنگ، چينه و خشت ، و نيز مصالح چوبي، و يا
تركيبي از آنها است
 
. با توجه به اينكه سير تحول تاريخي سازه هاي سنتي به زمان ساخت آنها محدود نمي شود امروز ه لازم است
در مراحل بازسازي ، مقاوم سازي ، استحكام بخشي و مرمت آنها علاوه بر استفاده از مصالح سنتي از مصالح نوين نيز بهره جست و
به همين جهت اين رشته كارشناسي ارشد شامل مصالح نوين به منظور استفاده در مداخله در سازه هاي سنتي نيز مي باشد
 
.
هدف رشته كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي تربيت متخصصاني است كه داراي توانايي لازم جهت شناخت ،
تحليل، كنترل كمي و كيفي مقاومت سازه ، و نظارت بر اجراي پروژه هاي تخصصي حفاظتي، مرمتي و استحكام بخشي در زمينه
سازه هاي سنتي و گونه هاي متحول شده آن در دوران معاصر و داراي توان تحقيقاتي كافي جهت حل مسائلي كه در اين زمينه با
آن روبرو مي شوند باشند
 
. اين پروژه هاي تخصصي مي توانند شامل انواع سازه هاي سنتي باشند.
اين رشته نتيجه تجربيات چندين ساله تعدادي از دانشمندان ايراني مي باشد كه با محوريت دكتر شيرازي و شاگرد
تدوين شده است و اعتقاد بر اين است كه مي تواند تحولي عظيم در علم مرمت سازه هاي سنتي ايجاد كند
 
. دانش آموختگان اين
رشته شاگردان مكتب شيرازي
 
– حجازي – وافي خواهند بود كه راه استاد را در حفاظت ميراث فرهنگي بشري ادامه خواهند داد
و ياد او را زنده نگاه خواهند داشت
 
.
-5
 
نتيجه گيري
پروفسور شيرازي يكي از بزرگترين تئوريسين هاي علم مرمت سازه هاي سنتي در جهان و محور مكتب هاي مرمت در
تاريخ معاصر ايران مي باشند
 
. خدمات بي نظير ايشان به مرمت، معماري و شهرسازي تاريخي و سنتي ايران در مرمت و حفاظت
هزاران بناي با ارزش فرهنگي شخصيت ايشان را جزئي از تاريخ معماري ايران قرار مي دهد
 
. حفظ و بقاي بسياري از بناهاي
تاريخي ايران بدون وجود دكتر شيرازي امكان پذير نبوده است
 
.
يكي از مهم ترين دستاوردهاي نظريات و تفكرات ايشان ايجاد دو مكتب مشخص در علم مرمت معاصر ايران مي باشد
 
.
يكي مكتب شيرازي است كه با تركيب روش هاي مرمت سنتي و علم مرمت نوين از دهه
 
1340 شروع شد و تاكنون ادامه دارد و
در فاصله سال هاي
 
1377 تا 1385 مكتب حجازي – وافي را كه علم سازه را در علم مرمت وارد كرد حمايت كرده است . و
ديگري مكتب شيرازي
 
– حجازي – وافي است كه با تركيب عل م مرمت و علم سازه از سال 1386 با مدون و مصوب شدن رشته
كارشناسي ارشد مهندسي سازه هاي سنتي دوره اي جديد در مرمت سازه هاي سنتي را آغاز مي كند
 
.
نام دكتر شيرازي به عنوان افتخاري براي ميراث فرهنگي ايران و جهان در كنار نام بزرگترين دانشمندان، معماران و
مرمتگران در تاريخ باقي خواهد ماند
 
.
20
-6
 
مراجع
. -1
 
براند، ه.، شيرازي، باقر (مترجم)، معماري اسلامي ايران، انتشارات روزنه، تهران، 1383
-2
 
لورتس، ب .، شيرازي، باقر (مترجم)، بررسي هنر ايران، دوره اسلامي ، جلدهاي اول و سوم، شركت علمي و فرهنگي، تهران،
.1383
-3
 
فيلدن، ب .، شير ازي، باقر (مترجم)، بين دو زلزل ه: ميراث فرهنگي در مناطق زلزله خيز ، موسسه فرهنگي ايكوموس ايران و
.
 
پايگاه پژوهشي ارگ بم، تهران، 1383
4. Croci, G.,
 
The Conservation and Structural Restoration of Architectural Heritage,
Computational Mechanics Publications (WIT Press), Southampton, 1998.
-5
 
كروچي، جي.، شيرازي، باقر، و حجازي، مهرداد (مترجمان)، حفاظت و مرمت سازه اي ميراث معماران ، ه زير چاپ.
-6
 
گزارش علمي : حجازي، مهرداد، و ميرقادري، رسول ، بررسي ايستائي عمارت ستوندار عالي قاپ ، و شماره 108 ، چاپ دانشگاه
.
 
صنعتي اصفهان، پائيز 1367
-7
 
حجازي، مهرداد، و ميرقادري، رسول ، عمارت ستوندار عاليقاپ ، و مجموعة مقالات سومين كنگره بين المللي مهندسي راه و
.
 
ساختمان ايران، شيراز، ارديبهشت 1369
-8
 
حجازي، مهرداد، و ميرقادري، رسول ، آناليز و كنترل طراحي سازة ستوندار چوبي عمارت تاريخي عاليقاپو ، م جلة بين المللي
.1382
 
،77- علوم مهندسي دانشگاه علم و صنعت ايران، جلد 14 ، شماره 2، صفحة 91
9. Hejazi, M.,
 
Maintenance Comments on a Persian Historical Wooden Building, Proceedings of
the Ninth International Conference on Structural Studies, Repairs and Maintenance of Heritage
Architecture (STREMAH 2005), Malta, 22-24 June, 2005, WIT Press, Southampton, 2005.
10. Hejazi, M.,
 
Maintenance Comments on a Persian Historical Wooden Building, Journal of
Structural Engineering, ASCE, Vol. 132, No. 11, 1 November 2006.
11. Hejazi, M.,
 
Introduction to Historical Buildings of Iran, seminar held at the Wessex Institute
of Technology, Ashurst, England, 10 November 1995.
12. Hejazi, M.,
 
Historical Buildings of Iran: their Architecture and Structure, Computational
Mechanics Publications (WIT Press), Southampton, 1997.
13. Hejazi, M., and Mokhtari, E.,
 
Conservation and restoration of the Tower No. 32 of the Arg-e-
Bam
, International Technical Meeting on the Rehabilitation of the Cultural Heritage of Bam and
its Cultural Landscape, San Michele, Rome, 10-11 May 2005.
-14
 
حجازي، مهرداد، فخاري تهراني، فرهاد، آيت الله زاده شيرازي، باقر، خاتوني مقدم، نغمه، مطالعات سازه اي اوليه برج 32
. 11
 
ارديبهشت 1386 - ارگ ب ، م سومين كنگره ملي مهندسي عمران، دانشگاه تبريز، 13